Κεφάλαιο 9ο: Ασφαλής προώθηση της άσκησης και της ψυχοσωματικής υγείας: Προτάσεις – τρόποι

Κεφάλαιο 8ο: Πλήρες φάσμα συναισθημάτων κατά την άσκηση: από την ευχαρίστηση ως τη δυσαρέσκεια

Η επικρατέστερη τεκμηριωμένη άποψη επί του θέματος, είναι εκείνη που πρεσβεύει ότι το σύνολο του φάσματος των συναισθημάτων που δημιουργούνται κατά τη γύμναση, από τα θετικά όπως η ευχαρίστηση, ως τα αρνητικά όπως η δυσαρέσκεια, έχει άμεση σχέση με την ένταση της άσκησης (Θεωρία του "Διττού Τρόπου" 33. Ekkekakis, P. – 2003 – Pleasure and displeasure from the body: Perspectives from exercise. Cognition and Emotion, 17, 213-239). Για να κατανοήσουμε σωστότερα τις παραμέτρους της σχέσης του φάσματος έντασης της άσκησης και του φάσματος των συναισθημάτων δεν πρέπει να σταθμίζουμε τον παράγοντα ένταση της άσκησης, με βάση τα αυθαίρετα ποσοστά της "μέγιστης ικανότητας" του ασκούμενου. Προτιμάται να αξιολογούμε με βάση συγκεκριμένες φυσιολογικές παραμέτρους που έχουν μεγάλη βιολογική σημασία, όπως το γαλακτικό οξύ και το αναερόβιο κατώφλι.

Το φάσμα της έντασης της άσκησης μπορεί να διαιρεθεί σε τρία πεδία. Το πρώτο πεδίο περιλαμβάνει στις εντάσεις κάτω του αναπνευστικού (αναερόβιου) κατωφλιού, όπου προκαλείται σχετική ομοιογένεια στο μεταβολισμό του εγκεφάλου (ειδικότερα, στις διεργασίες του υπομεταβολισμού, στο τμήμα του εγκεφάλου που ονομάζεται προμετωπιαίος λοβός), με κυρίαρχη αντίδραση την ευχαρίστηση.

Στο δεύτερο πεδίο, ανήκει η ένταση που προσδιορίζεται κοντά στο "αναερόβιο κατώφλι" (34. Κλεισούρας 1999), όπου και αναμένεται ανομοιογένεια μεταβολικών αντιδράσεων. Το γεγονός αυτό οδηγεί, σε ανομοιογένεια και των ψυχολογικών αντιδράσεων μεταξύ των ασκούμενων, έτσι ώστε κάποια άτομα να αντιδρούν με ευχαρίστηση και άλλα με δυσαρέσκεια. Σε αυτό το φάσμα εντάσεων, αναμένεται ισχυρή επίδραση γνωστικών παραγόντων (όπως η αυτοαποτελεσματικότητα ή η ανησυχία για τη σωματική εμφάνιση).

Στο τρίτο πεδίο τέλος, συναντάμε τις εντάσεις που ξεπερνούν το αναπνευστικό κατώφλι και προσεγγίζουν την μέγιστη ικανότητα. Εδώ περιμένουμε ξανά ομοιογένεια στις μεταβολικές αντιδράσεις, αλλά σε αυτή την περίπτωση κυρίαρχη και απολύτως σαφής συναισθηματική αντίδραση είναι η δυσαρέσκεια. Σε αυτό το πεδίο εντάσεων, καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των ψυχολογικών αντιδράσεων, παίζουν οι ενδοαισθητηριακές μεταβλητές (όπως τα συστήματα που ενημερώνουν τον ίδιο τον οργανισμό για τη συχνότητα της αναπνοής, τη θερμοκρασία κορμού, ή το pH του μυός κλπ).

Η ποικιλία των αντιδράσεων αυτών εγείρει την πιθανότητα, τα χαμηλά ποσοστά συμμετοχής και παραμονής σε προγράμματα φυσικής δραστηριότητας, να συνδέονται με αιτιώδη σχέση, με τα αισθήματα ευχαρίστησης και δυσαρέσκειας που προκύπτουν από την άσκηση. (35. Ekkekakis, P. – 2008. "Τα αισθήματα ευχαρίστησης και δυσαρέσκειας κατά τη σωματική άσκηση: Μακρά πορεία από το Δυϊσμό στη Λειτουργική Διττότητα μέσα από τη θεωρία του Διττού Τρόπου". Πρακτικά 10ου Συνεδρίου Αθλητικής ψυχολογίας ΕΨΕΝΑ σελ. 19 – 21)

Όροι:

Αναερόβιο κατώφλι: είναι το οριακό επίπεδο έντασης μιας φυσικής δραστηριότητας πάνω από το οποίο αρχίζει να συσσωρεύεται στο αίμα γαλακτικό οξύ. Κατά κανόνα, αντιστοιχεί στο 82% με 87% της μέγιστης καρδιακής συχνότητας. Στο επίπεδο αυτό, το οξυγόνο που προσλαμβάνουμε δεν είναι αρκετό για να εξισορροπηθεί το παραγόμενο γαλακτικό οξύ που με τη σειρά του δρα ανασταλτικά στην συνέχιση της δραστηριότητας. Η επόμενη άμεση συνέπεια είναι η ακούσια διακοπή της δραστηριότητας.

Προμετωπιαίος λοβός: περιοχή του εγκεφάλου των θηλαστικών, στο μπροστινό μέρος του κάθε ημισφαιρίου. Συνδέεται με τον έλεγχο των εκούσιων κινήσεων του σώματος. περιέχει τους περισσότερους, ευαίσθητους στην ντοπαμίνη, νευρώνες και έχει σχέση με την ανταμοιβή, την προσοχή, την μακροπρόθεσμή μνήμη, το σχεδιασμό και την κίνηση. Η βασικότερη όμως δραστηριότητα αυτής της περιοχής του εγκεφάλου, όσον αφορά τις ψυχικές λειτουργίες, θεωρείται η συγκρότηση της σκέψης και των δράσεων ανάλογα με τους εσωτερικά καθορισμένους στόχους. (36. Finger, St. 1994)

Σταυρούλα Ζυγούρη, Ολυμπιονίκης της πάλης, Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής
Ιστοσελίδα: http://www.voulazygouri.gr – Email: voulazy@gmail.com

Κεφάλαιο 7ο: Τομείς του ψυχολογικού φάσματος που δέχονται αρνητικές επιδράσεις από την άσκηση

Η σωματική άσκηση κατά βάση, επιδρά θετικά στην ψυχική μας κατάσταση όπως και στην σωματική μας κατάσταση. Αυτό συμβαίνει όταν γίνεται χρήση της με μέτρο, και μέσα σε λογικά πλαίσια. Σε περιπτώσεις που γίνονται υπερβολές και κατάχρηση είναι ευνόητο ότι θα υπάρξουν και ανεπιθύμητες επιδράσεις στον ψυχοσυναισθηματικό μας τομέα. Ας μη μας ξενίζει η ύπαρξη αυτής της παραμέτρου. Όταν περνάμε στα όρια της υπέρχρησης όπως είναι σίγουρο ότι θα βλάψουμε το σώμα μας, είναι επίσης σίγουρο ότι θα βλάψουμε και την ψυχή μας.

Το φαινόμενο ορίστηκε ως «εξάρτηση» ή «εθισμός» στην άσκηση και σημειώνει αρκετά «θύματα», πρωτίστως στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, όπου ορισμένοι άνθρωποι, μπορεί να προξενήσουν στον εαυτό τους – αλλά και στο περιβάλλον τους – σοβαρή ζημιά, εκδηλώνοντας εμμονή για εκγύμναση σε υπερβολικό βαθμό. Η εξάρτηση από τη γυμναστική φαίνεται να είναι μάλιστα, το ίδιο δυνατή με την εξάρτηση από το ποτό ή τα ναρκωτικά. Αρκετοί από τους πάσχοντες χρήζουν μάλιστα νοσηλείας για να καταφέρουν να απεξαρτηθούν (32. Berkshire's Huntercombe: Βρετανικό νοσοκομείο νοσηλεύει τέτοιου είδους εξαρτημένα άτομα).

Όταν η γυμναστική φτάνει να θεωρείται στενά συνδεδεμένη με τις προσωπικές αξίες κάποιου, όταν αυτός δεν γυμνάζεται για να ευχαριστηθεί αλλά ψυχαναγκαστικά νιώθει υποχρεωμένος να το κάνει, όταν ακόμη νιώθει ενοχές και άγχος αν παραλείψει να ασκηθεί, τότε η άσκηση έχει ξεκινήσει να έχει αρνητικές επιδράσεις στην ψυχοσύνθεσή του.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα κάποιων ανθρώπων, που αγάπησαν πάρα πολύ την άσκηση παρουσιάζοντας πολύ κακή ψυχική και συναισθηματική διάθεση, όταν για κάποιους λόγους την σταμάτησαν. Επιπλέον δημιούργησαν διάφορα επαγγελματικά και οικογενειακά προβλήματα στον εαυτό τους.

Πιο σπάνια περιστατικά, στην επιθυμία τους και στην προσπάθεια που κατέβαλαν για να διατηρήσουν ένα καλό σώμα, σύμφωνο με τις «επιταγές» του σύγχρονου image, παρουσίασαν σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα όπως π.χ. νευρική ανορεξία. Σε τέτοιες περιπτώσεις κατά κανόνα προϋπάρχουν, ψυχογενείς διαταραχές ή ασταθές κοινωνικό περιβάλλον.

Ωστόσο όμως, ακόμα και σε άτομα με ψυχική ευστάθεια και σταθερό κοινωνικό περιβάλλον παρουσιάζονται χαμηλά ποσοστά συμμετοχής σε φυσικές δραστηριότητες και υψηλά ποσοστά εγκατάλειψης του προγράμματος άσκησης, παρ' όλο που τα ίδια άτομα δηλώνουν αρχικά ότι νιώθουν ευχαρίστηση με αυτό που κάνουν και γνωρίζουν την θετική επίδραση της άσκησης στο οργανισμό τους. Χρήζει περαιτέρω διερεύνησης η παραπάνω αντίθεση αν και πρωτίστως φαίνεται να οφείλεται στα αντικρουόμενα συναισθήματα ευχαρίστησης αλλά και δυσαρέσκειας που προκαλεί η άσκηση σε όλους τους ανθρώπους.

Σταυρούλα Ζυγούρη, Ολυμπιονίκης της πάλης, Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής
Ιστοσελίδα: http://www.voulazygouri.gr – Email: voulazy@gmail.com

Κεφάλαιο 6ο: Διαφορές ελεύθερης άσκησης και οργανωμένου αθλητισμού

Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθούν, οι διαφορές μεταξύ άσκησης και αθλητισμού από τη σκοπιά της επίδρασης στην ψυχική διάθεση, ώστε να γίνει κατανοητό, ποιες πρέπει να είναι οι κατευθύνσεις που ενδείκνυται να δίνουμε στους ασκούμενους που έχουμε υπό την επίβλεψή μας. Ειδικά όταν συμβαίνει να ανήκουν (ή υπάρχει η πιθανότητα να ανήκουν) σε ομάδες αυξημένου "ψυχολογικού κινδύνου".

Προτιμάται η ελεύθερη άσκηση και όχι ο οργανωμένος αθλητισμός ή ο πρωταθλητισμός, σε άτομα με προϋπάρχουσες ψυχολογικές ιδιαιτερότητες. Διότι ο αθλητισμός αναγκάζει το άτομο να πειθαρχεί στους κανόνες και να συναγωνίζεται, πράγμα που οδηγεί πολλές φορές στην αύξηση του άγχους. Συγκεκριμένα, άνθρωποι που εμφανίζουν αυξημένα επίπεδα άγχους ή στρες, παίρνοντας μέρος σε ασκήσεις και αθλήματα συναγωνισμού, ενδέχεται να επιδεινώσουν την κατάστασή τους (29. Harris 1985).

Επιπλέον, οι υψηλές ψυχολογικές εντάσεις, η επιθετικότητα, η έντονη επιδίωξη στόχων αλλά και οι συχνές απογοητεύσεις του αγωνιστικού αθλητισμού ενδέχεται να ευνοήσουν ή να επιδεινώσουν, επιθετική συμπεριφορά Τύπου Α (30. η επιθετική συμπεριφορά που στρέφεται προς τα μέσα – "στρες συμπεριφορά τύπου Α" – Rice 2005:471).

Οι ιδιαίτερες λοιπόν συνθήκες ανταγωνισμού του οργανωμένου αθλητισμού, οι οποίες θα χαλύβδωναν τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα ενός καλά ισορροπημένου ατόμου, αν υποχρεωθούν να συνυπάρξουν στο υπόβαθρο μιας βεβαρημένης ψυχολογικής κατάστασης, δεν αποκλείεται να καταστούν επιζήμιες για το εν λόγω άτομο.

Όροι: Συμπεριφορά Τύπου Α (ή αλλιώς "η επιθετική συμπεριφορά που στρέφεται προς τα μέσα"). Τα άτομα που παρουσιάζουν στοιχεία συμπεριφοράς τύπου Α, είναι ανυπόμονα, ανασφαλή, ιδιαίτερα ανταγωνιστικά και επιθετικά και δεν μπορούν να χαλαρώσουν. Καταναγκαστικά κάνουν πολλά πράγματα μαζί, συχνά είναι θύματα πίεσης που ασκούν οι ίδιοι στον εαυτό τους. Σπάνια βλέπουμε την προσωπικότητα τύπου Α να εκφράζεται έντονα με φωνές, βρισιές και χειρονομίες. Συνήθως φωνάζουν σιωπηλά και ξεθυμαίνουν με το να ρίχνονται ακόμη πιο σκληρά στην δουλειά ή να καταβάλουν μεγαλύτερη σωματική προσπάθεια όταν αθλούνται. Λίγοι άνθρωποι με προσωπικότητα τύπου Α, καταφέρνουν να ικανοποιήσουν τις φιλοδοξίες τους, αλλά ακόμη και αν το πετύχουν, γρήγορα θέτουν στον εαυτό τους άλλους στόχους, εξίσου άφταστους και εξίσου τιμωρητικούς (31. Rice 2005:259 – 372 από: "στρες & συμπεριφορά τύπου Α").

Σταυρούλα Ζυγούρη, Ολυμπιονίκης της πάλης, Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής
Ιστοσελίδα: http://www.voulazygouri.gr – Email: voulazy@gmail.com

Κεφάλαιο 5ο: Σχεδιασμός πλάνου – Τύπος, διάρκεια, ένταση της άσκησης σε κάθε περίπτωση

Δεν είναι απολύτως γνωστό ποιος τύπος άσκησης, ποιας διάρκειας και πόσης έντασης απαιτείται για να βελτιωθεί η ψυχική διάθεση. Ούτε έχουν επακριβώς καθοριστεί η διάρκεια και η έντασή της. Ενδεχομένως, ορισμένες ασκήσεις να μην είναι κατάλληλες για να προκαλέσουν συμπεριφορικές αλλαγές, να δημιουργήσουν θετική ψυχική διάθεση. Παρ΄ όλα αυτά, τα στοιχεία που έχουν συγκεντρωθεί μπορούν να δώσουν γενικές κατευθύνσεις και ορίζουν κάποια πλαίσια ώστε να κινούμαστε με ασφάλεια προκειμένου να σχεδιάσουμε προγράμματα εκγύμνασης που να ασκούν θετική επίδραση στον ψυχικό κόσμο μας. Ειδικότερα:

Ο τύπος άσκησης που ως επί το πλείστον συνιστάται ως κατάλληλος είναι το περπάτημα με επόμενο, το ελεγχόμενης έντασης τρέξιμο (τζόκινγκ). Ακολουθεί το κολύμπι, η ποδηλασία, η άσκηση με βάρη και το τρέξιμο. Γενικά όμως, το περπάτημα με ένταση και διάρκεια που ταιριάζει στο συγκεκριμένο άτομο, είναι ότι καλύτερο για τη φυσική και ψυχική υγεία. Εξάλλου, απ' όλα τα είδη άσκησης, το περπάτημα είναι το πιο εύκολο, ακίνδυνο και ανέξοδο (21. Ryan 1983).

Η μείωση του άγχους μέσω της σωματικής άσκησης εξαρτάται από την ένταση της. Τα αποτελέσματα διαφόρων ερευνών έδειξαν ότι η αερόβια άσκηση βοηθάει περισσότερο στη μείωση του άγχους. Όταν λέμε αερόβια άσκηση εννοούμε το τρέξιμο, το κολύμπι, την ποδηλασία, το γρήγορο βάδισμα, την άσκηση σε ομαδικά προγράμματα στο γυμναστήριο και γενικά φυσικές δραστηριότητες που έχουν αρκετή ένταση και διάρκεια για να προκαλέσουν τις απαραίτητες καρδιοαναπνευστικές προσαρμογές.

Η υψηλή ένταση δεν είναι σκόπιμο να χρησιμοποιείται σε τέτοιου είδους προγράμματα επειδή φαίνεται να προκαλεί αυξημένα επίπεδα συναισθηματικής έντασης και άγχους. Επιπλέον, πολλά άτομα εγκαταλείπουν όταν γυμναστούν με μεγάλες εντάσεις. Αυτό συμβαίνει ακόμα και σε κάποιους που έχουν καλό επίπεδο φυσικής κατάστασης (22. Berger και Owen 1988). Αντίθετα, όσοι ασκήθηκαν σε χαμηλή ένταση, παρουσίασαν αυξημένα επίπεδα ενεργητικότητας και ευθυμίας και συνέχισαν την άσκηση.

Αξίζει όμως να επισημανθεί ότι η έντονη άσκηση δεν επιδρά αρνητικά σε όλες τις περιπτώσεις. Όταν οι ασκούμενοι τις εκτελούν ευχάριστα, προκαλούν σε αυτούς ψυχική ευφορία (23. Zervas et al. 1993).

Όταν γυμναζόμαστε μειώνουμε το άγχος, ανεξάρτητα από την χρονική διάρκεια του προγράμματος που θα χρησιμοποιήσουμε. Πιο καλά αποτελέσματα θα έχουμε όμως αν κυμαίνεται μεταξύ είκοσι και τριάντα λεπτών ανά προπονητική μονάδα, ενώ ακόμα καλύτερα αν έχει και μεγάλη συνολική διάρκεια (24. Petruzello et a. 1991). Επιπλέον, τα μακράς διάρκειας προγράμματα επιδρούν θετικά στη ψυχολογική κατάσταση ακόμα και όταν το περιεχόμενό τους είναι αναερόβιο, όπως π.χ. ασκήσεις μυϊκής δύναμης, χαλάρωσης, συναρμογής και ευκαμψίας (25. Martinsen et al. 1989).

Διαφοροποίηση ωστόσο, από το παραπάνω γενικό πλάνο υπάρχει στο σχεδιασμό προγραμμάτων για άτομα με επιληψία, όσον αφορά τόσο το είδος όσο και την διάρκεια της άσκησης. Στην περίπτωση αυτή καταλληλότερη είναι η διαλειμματική άσκηση μέσω ομαδικών αθλημάτων όπως το ποδόσφαιρο και το μπάσκετ.

Ειδικότερα, παρατηρούνται λιγότερες αλλοιώσεις στο ηλεκτροεγκεφαλογράφημα των αθλουμένων επιληπτικών. Κατά τις περισσότερες θεωρίες, η βελτίωση αυτή οφείλεται την "ευεργετική υπερκαπνία" που επέρχεται στην διαλειμματική κυρίως άσκηση, προκαλώντας την απελευθέρωση νευροδιεγερτών οι οποίοι ελαττώνουν την υπερβολική και συνεχή εκφόρτιση των εγκεφαλικών νευρικών κυττάρων η οποία ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την εμφάνιση των επιληπτικών κρίσεων (26. από "εγκέφαλος" 4,5,11 "ευεργετική υπερκαπνία").

Ενδείκνυται επίσης, σε τέτοιες περιπτώσεις και η κολύμβηση η οποία προτιμότερο είναι να γίνεται σε πισίνα εφαρμόζοντας το λεγόμενο "buddy system", δηλαδή για κάθε παιδί που πάσχει από επιληψία υπάρχει ένας "φίλος" που κολυμπάει μαζί του και είναι κατάλληλα εκπαιδευμένος έτσι ώστε οτιδήποτε και αν συμβεί να το βοηθήσει άμεσα (27. από "εγκέφαλος" 14, 18).

Όσον αφορά τον σχεδιασμό του πλάνου, δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι, για κάποιον που για μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν αδρανής, ή γυμνάζεται για πρώτη φορά, με στόχο όμως να αναζωογονηθεί και να χαλαρώσει, είναι σημαντικό να αρχίσει σταδιακά. Διαφορετικά δεν θα υπάρχει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Δηλαδή μπορεί να ξεκινήσει, περπατώντας έντονα, για 5 έως 10 λεπτά κάθε μέρα. Σε μερικές ημέρες να φτάσει να κάνει 30 έως 45 λεπτά για τουλάχιστον 3 έως 4 φορές την εβδομάδα, με παράλληλη (μικρή όμως) αύξηση της έντασης, στην περίπτωση βέβαια όπου το μέσο εκγύμνασης που επιλέξαμε είναι το περπάτημα. Αντιστοίχως ενεργούμε για κάθε τύπο άσκησης ή για συνδυασμούς ασκήσεων.

Μετά από μια περίοδο 4άρων μηνών περίπου, με συστηματική γυμναστική, μπορούμε να πούμε ότι έχουμε πετύχει τα καλύτερα αποτελέσματα αλλά και ότι δημιουργήσαμε μια συνήθεια που θα κρατήσει για "μια ζωή".

Σταυρούλα Ζυγούρη, Ολυμπιονίκης της πάλης, Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής
Ιστοσελίδα: http://www.voulazygouri.gr – Email: voulazy@gmail.com